კვაზი რეგიონული განვითარება – რა შესაძლებლობებს კარგავს საქართველო

ავტორი

დავით ლოსაბერიძე – ექსპერტი თვითმმართველობის საკითხებში

დღეისათვის საქართველო (ოკუპირებული ტერიტორიების გამოკლებით) დაყოფილია 64 მუნიციპალიტეტად, რომლებიც, თავის მხრივ, დედაქალაქად, აჭარის ავტრონომიურ რესპუბლიკად და 9 რეგიონად ჯგუფდება. აჭარისაგან განსხვავებით, რეგიონები არ წარმოადგენენ იურიდიულ სუბიექტებს. მართალია, ამ ტერიტორიებზე არსებობს მხარეში ცენტრალური ხელისუფლების წარმომადგენლის – გუბერნატორის თანამდებობა, მაგრამ მხარეს არ გააჩნია იურიდიული პირის სტატუსი, საკუთარი უფლებამოსილებები, შემოსავლები და არჩეული წარმომადგენლობითი ორგანოები. ეს სამი მახასიათებელი, საერთაშორისო და ევროპული ნორმების თანახმად, აუცილებელია, რომ ხელისუფლების დეცენტრალიზებული დონის არსებობაზე ვილაპარაკოთ. მარტივად რომ ვთქვათ, არსებობს გუბერნატორი/მხარეში რწმუნებული, მაგრამ არ არსებობს გუბერნია/მხარე.

ქართულ საზოგადოებაში მიმდინარეობდა და დღესაც აქტუალურად განიხილება რეგიონული მოწყობის საკითხი და ორი, რადიკალურად განსხვავებული მოსაზრება უპირისპირდება ერთმანეთს:

• მოწინააღმდეგეთა აზრით, რეგიონების სტატუსის განსაზღვრა გამოიწვევს სეპარატისტული ტენდენციის გაძლიერებას არა მარტო ეთნიკური უმცირესობების მხრიდან, არამედ სუბეთნიკურ ერთობებშიც (გურია, იმერეთი, კახეთი, სამეგრელო და ა.შ.), რაც, საბოლოოდ, ქვეყნის დაშლას გამოიწვევს;
• მომხრეთა აზრით, ასეთი ცვლილება განპირობებულია ისტორიული ტრადიციით, ბუნებრივი ისტორიული კუთხეების არსებობით. ამასთან, ეს გააძლიერებს საქართველოს ხელისუფლების პოზიციებს სეპარატისტულ, ოკუპირებულ რეგიონებთან ურთიერთობის პროცესში.

მიუხდედავად იმისა, რომ საკითხი მეტად პოლიტიზებულია, თითოეული ხედვის მომხრეები ნაკლებ ყურადღებას აქცევენ როგორც სოციალური და ეკონომიკური განვითარების საჭიროებებს და საერთაშორისო გამოცდილებას, ისე განვითარების გლობალურ ტენდენციებს. ამ დროს კი, მიუხედავად დისკუსიებისა, ქვეყანაში არსებული სურათი ასე გამოიყურება:

• მხარეები (ქართლი, კახეთი, იმერეთი, გურია, სამეგრელო და ა.შ.) მართლაც ტრადიციულად არსებობდნენ საქართველოში და ამ მხრივ საქართველო უფრო გერმანიას, იტალიას და მსგავს ქვეყნებთან პოულობს საერთოს, ვიდრე თუნდაც საფრანგეთთან ან ინგლისთან, სადაც ისტორიული რეგიონების საზღვრები მეტნაკლებად ნიველირებულია;
• მუდმივად, თვით ტოტალიტარული სისტემის პერიოდშიც კი, ეკონომიკური ზონები სწორედ ისტორიულად არსებული მხარეების საზღვრებს ემთხვეოდა. მაგალითისათვის, კახეთი მევენახეობასა და მარცვლეულ კულტურებზე იყო ორიენტირებული, ქართლი – მეხილეობასა და მესაქონლეობაზე, სამეგრელო და გურია – მეჩაიეობაზე, მეციტრუსეობაზე და სიმინდის ნათესებზე;
• დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგაც, საქართველოს ხელისუფლება რეგიონებში გასახორციელებელ პროგრამებს სწორედ ამ და მსგავსი მახასიათებლების მიხედვით განსაზღვრავს. სახელმწიფო სტრუქტურების დეკონცენტრაციასაც კი ეს პრინციპი უდევს საფუძვლად. ზოგჯერ საქმე კურიოზამდეც მიდის და მაგალითად, რიგ სამინისტროებს აქვთ კახეთისა თუ იმერეთის სამხარეო სამმართველოები/განყოფილებები მაშინ, როცა ეს მხარეები იურიდიულად არც კი არსებობს.

ამავე დროს, როგორიც არ უნდა იყოს ტერიტორიული ორგანიზება, სახეზეა აშკარა და მზარდი დისბალანსი ქვეყნის სხვადასხვა რეგიონებს შორის. მშპ-ს თითქმის ნახევარი (48%) საქართველოს დედაქალაქში იქმნება, ხოლო სხვა რეგიონების წილი მცირეა და სულ უფრო მცირდება (იმერეთის წილი 1975-2013 წლებში შემცირდა 15,2%-დან 11%-მდე, კახეთში – 10%-დან 6%-მდე და ა,შ.). რეგიონებში, განსაკუთრებით, რურალურ (სასოფლო) ზონებში ცხოვრების ხარისხი ბევრად დაბალია, ვიდრე ურბანულ (საქალაქო) ზონებში და, განსაკუთრებით, დედაქალაქში. ეს ტენდენცია ქვეყნის თანაბარზომიერი განვითარებისათვის ნამდვილად არ არის სასარგებლო.

დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან დღემდე, 27 წლის განმავლობაში, ქვეყნის ყველა ხელისუფლებას, ზოგადად, თითქოს გააზრებული აქვს ეს პრობლემა, მაგრამ ქმედით ნაბიჯებს არ დგამს, თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ბოლო წლების მანძილზე ამ მხრივ გარკვეული ნაბიჯები გადაიდგა:

• 2013 წლის მარტში, მთავრობამ, N223 განკარგულებით, მოიწონა “საქართველოს მთავრობის დეცენტრალიზაციისა და თვითმმართველობის განვითარების სტრატეგიის ძირითადი პრინციპები 2013-2014 წლებისთვის”;
• 2014 წელს, ამ პრინციპების შესაბამისად, მომზადდა ”ადგილობრივი თვითმმართველობის კოდექსი” (თუმცა, პოლიტიკური პროცესის შედეგად, რიგი პოსტულატები კანონიდან ამოიღეს);
• 2016 წელს ძალაში შევიდა კანონი “მაღალმთიანი რეგიონების განვითარების შესახებ”;
• რეგიონული განვითარებისა და ინფრასტრუქტურის სამინისტროში მომზადებულია კანონი “რეგიონული პოლიტიკისა და განვითარების დაგეგმვის შესახებ”, ხოლო ეკონომიკის სამინისტროში – “საქართველოს სივრცითი მოწყობისა და მშენებლობის კოდექსი”;
• საერთაშორისო დონორებთან კოორდინაციით, განხორციელდა და მიმდინარეობს მუშაობა სხვადასხვა სტრატეგიულ დოკუმენტზე.

საკანონმდებლო ბაზის შექმნის პარალელურად, ხორციელდება რამდენიმე პროექტი. მაგალითად, მხოლოდ რეგიონებში განსახორციელებელი პროექტების ფონდის მიერ, მარტო 2016 წელს, 524 პროექტის დასაფინანსებლად 197 მილიონი ლარი დაიხარჯა.

მთლიანად რეგიონებში, მხოლოდ სახელმწიფო ბიუჯეტით და საერთაშორისო დონორებისაგან მიღებული წყაროებიდან, რეგიონული განვითარების პროგრამის ხარჯებმა 2016 წლისათვის 2,32 მილიარდი ლარი შეადგინა, ხოლო 2015-2017 წლებში პროგრამის ბიუჯეტი – 3,5 მილიარდ ლარზე მეტს შეადგენს.

მიუხედავად ამისა, როგორც უკვე ვთქვით, რეგიონების განვითარებას შორის დისბალანსი სულ უფრო ძლიერდება. აშკარაა, რომ, მიუხედავად დიდი მოცულობისა, აღნიშნული თანხები არასაკმარისია. მაგრამ ამის გარდა, პრობლემას სხვა ფაქტორებიც განაპირობებს:

• პროგრამებისა და პროექტების ძირითადი ნაწილი მუნიციპალიტეტების ინფრასტრუქტურულ პროექტებს ხმარდება, რაც, თავითავად, აუცილებელი და მისასალმებელია, მაგრამ უშუალოდ რეგიონულ განვითარებასათან კავშირი ნაკლებად აქვს;
• ცენტრალიზებული მიდგომა სრულად ვერ უზრუნველყოფს თანაბარ გადანაწილებას რეგიონებს შორის. მაგალითისათვის, თუ რაჭა-ლეჩხუმ-ქვემო სვანეთში სულ მოსახლეზე ხარჯებმა, 2015-2016 წლებში 1.370 ლარი შეადგინა, კახეთში ეს მაჩვენებელი 341 ლარს შეადგენს;
• პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების (2016 წლისათვის – 1,5 მლრდ. დოლარზე მეტი) თითქმის 3/4 თბილისზე მოდის.

აშკარაა, რომ საქართველოს ყველა რეგიონის სტაბილური განვითარებისათვის საჭიროა ახლებური მიდგომების შემუშავება და რეალიზაცია.

2014 წელს საქართველოსა და ევროკავშირს შორის დადებულმა ასოცირების შეთანხმებამ და სხვა პროგრამებმა (აღმოსავლეთის პარტნიორობა და ა.შ.) ქვეყნის განვითარების ახალი შესაძლებლობები გააჩინა, თუმცა, ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ საუბარია ახალ შესაძლებლობებზე და არა გარანტირებულ მხარდაჭერაზე.

სახელმწიფომ ჯერ ცალკეულ პროგრამებში მონაწილეობის სურვილი უნდა გამოთქვას, ხოლო შემდეგ უნდა დაიწყოს განხორციელება სხვა ქვეყნებთან კონკურენციის პირობებში.

ის ფაქტი, რომ ევროკავშირი დიდ ყურადღებას უთმობს რეგიონულ განვითარებას და ამისათვის ყოველწლიურად საკუთარი ბიუჯეტის 30-40%-ს (წლიურად 150 მილიარდ ევროზე მეტს) ხარჯავს, საქართველოს ამ რესურსების თუნდაც მცირე ნაწილის მოზიდვის შესაძლებლობას აძლევს.

უპირველს ყოვლისა, ქვეყანამ თავად უნდა განსაზღვროს, თუ როგორი დამოკიდებულება გააჩნია რეგიონებთან მიმართებით. სახელმწიფოს ტერიტორიული მოწყობის საკითხი, საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, სახელმწიფოს შიდა საქმეს წარმოადგენს – თავად ქვეყანამ უნდა შეარჩიოს თავისი განვითარებისათვის საჭირო სტრუქტურა, გამომდინარე თავად ამ ქვეყანაში არსებული რეალობიდან.

შესაბამისად, გარედან რამე დირექტივების არსებობაზე აპელირება ან წინასწარ გათვლილი დეზინფორმაციის გავრცელების მცდელობაა, ან ამ ინფორმაციის გამავრცელებლის არაკომპეტენტურობაზე მეტყველებს.

ევროპული გამოცდილება ამ სფეროში დიდი მრავალფეროვნებით ხასიათდება. ყველა ქვეყანა, საკუთარი ტრადიციიდან და განვითარების საკუთარი ხედვიდან გამომდინარე, აყალიბებს და ახორციელებს შესაბამის პრიორიტეტებს. ამასთან, აღინიშნება საერთო ტენდენციები, რომელზეც ყურადღების გამახვილება ღირს:

• როგორც წესი, ადგილობრივი განვითარების მაკოორდინირებელ ძალად ადგილობრივი თვითმმართველობები არიან მიჩნეულნი, რომელთა უფლებები ეროვნული კანონმდებლობითა და საერთაშორისო აქტებით არის გამყარებული;
• თვითმმართველობებს (მუნიციპალიტეტებს), თავიანთი სიმცირიდან გამომდინარე – საშუალო ევროპული მაჩენებელი – 6 ათ მცხოვრებზე მეტი (შედარებისათვის: საქართველოში ეს მაჩვენებელი ათჯერ მეტია და 60 ათასს აღწევს), არ შეუძლიათ მათთვის გადაცემული ყველა უფლებამოსილების სრულად შესრულება. შესაბამისად, წახალისებულია ინტერმუნიციპალური თანამშრომლობა მუნიციპალიტეტებს შორის, რათა მათ ერთობლივად გადაჭრან არსებული პრობლემები მუნიციპალიტეტთა მექანიკური შერწყმის, გამსხვილების გარეშე, რათა შენარჩუნდეს ადგილობრივი დემოკრატიის მაღალი ხარისხი – მოქალაქეთა გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ჩართულობის მაღალი დონე;
• ამავე დროს, საშუალო და დიდი ზომის ქვეყნებში (2 მილიონი და მეტი მცხოვრები) იქმნება (ან გამოყენებულია ტრადიციულად არსებული) შუალედური, სუბნაციონალური დონე/დონეები, რათა ამ ერთეულებმა შეასრულონ ის ადგილობრივი მნიშვნელობის ფუნქციები, რასაც თვითმმართველობები “ვერ აწევენ” და რომელთა გადაცემა ცენტრალური ხელისუფლებისათვის, ადგილობრივი სპეციფიკებიდან გამომდინარე, არ იქნებოდა ეფექტური;
• კანონმდებლობით, თვითმმართველობებს, რეგიონებსა და ცენტრალურ ხელისუფლებას შორის მკვეთრადაა გამიჯნული უფლებამოსილებანი, რათა არ მოხდეს უფრო მსხვილი, ზედა დონის მიერ მცირე ერთეულების უფლებების შელახვა;
• აღნიშნულ პროცესში უმთავრეს მიზანს ამა თუ იმ ქვეყნის ყველა მხარის, ერთეულის მეტნაკლებად თანაბარი განვითარების საფუძვლის შექმნა წარმოადგენს, რათა ყველა მოქალაქეს არსებულ საზოგადოებრივ მომსახურებებზე თანაბარი წვდომის საშუალება მიეცეს და თავიდან იქნეს აცილებული როგორც შედარებით ნაკლებგანვითარებული ზონების დეპოპულაცია, ისე განვითარებული ურბანული ცენტრების გადატვირთვა შიდა მიგრაციების შედეგად.

ერთიანი სტანდარტი, დირექტივა ამ მხრივაც არ არსებობს, მაგრამ შესაძლებელია ქვეყნების დაჯგუფება მოსახლეობის ოდენობიდან გამომდინარე: მცირე და საშუალო (საქართველოს მსგავსი) ქვეყნების აბსოლუტურ უმრავლესობაში ორი სუბნაციონალური დონე (თვითმმართველობა და რეგიონი/მხარე) არსებობს, ხოლო დიდ ქვეყნებში ამას კიდევ უფრო მაღალი დონეები (მიწები, ლანდები …) ემატება.

იმისათვის, რომ სხვადასხვა ქვეყნებში არსებული სტრუქტურები ერთმანეთთან შესაბამისობაში მოვიდნენ და გამარტივდეს სხვადასხვა დონეების მხარდაჭერა ევროკავშირისა თუ ნაციონალური დონის მთავრობების მიერ, შემუშავებულია რიგი კლასიფიკატორებისა, რომელთაგან უმთავრესს რეგიონული (NUTS) და ადგილობრივი (LAU) წარმოადგენს.

რეგიონების კლასიფიკატორი – NUTS (Nomenclature for Units of Territorial Statistics), მოსახლეობის სიდიდიდან გამომდინარე, სამ საფეხურად იყოფა:

• NUTS 1 – მოსახლეობა 3-დან 7-მდე მილიონი მცხოვრები;
• NUTS 2 – 800 ათასიადან 3 მილიონადე მცხოვრები;
• NUTS 3 – 150 ათასიდან 800 ათასამდე მცხოვრები.

ეს დაყოფა პირობითია. გარდა მოსახლეობის ოდენობისა, აქ გათვალისწინებულია დონის ფუნქციები. გარდა ამისა, თითოეული ეს დონეები იყოფა ქვეჯგუფებად, დამატებითი კრიტერიუმებით, რომელთა აღწერა შორს წაგვიყვანს.

აუცილებლად გასათვალისწინებელია, რომ კლასიფიკატორი არ განსაზღვრავს პოლიტიკურ სისტემას. რეგიონი შეიძლება წარმოადგენდეს ფედერალურ სუბიექტს (ფედერალურ ქვეყნებში) ან ზედა დონის თვითმმართველ ერთეულს (უნიტარულ სახელმწიფოებში).

დღეისათვის ევროკავშირში (2015 წლის 1 იანვრიდან) 98 – NUTS1, 276 – NUTS2 და 1342 NUTS3 რეგიონია. შენიშვნისათვის, საქართველოში არაინსტიტუციურად არსებული მხარეები NUTS 3-ის კატეგორიაში თავსდება.

ადგილობრივი ადმინისტრაციული კლასიფიკატორი – LAU (Local Administrative Units) ორ დონედაა დაყოფილი:

• LAU1 – ადმინისტრაციული ერთეული, სადაც გაერთიანებულია რამდენიმე ტიპის დასახლება (შედარებისათვის – საქართველოს ყოფილი საბჭოთა რაიონები, დღევანდელი მუნიციპალიტეტები);
• LAU2 – სასოფლო და საქალაქო თემები, უმცირესი ადგილობრივი დონე (შედარებისათვის – ის თემები და ქალაქები, რომლებიც საქართველოში, ტრადიციულად, მინიმუმ ბოლო რამდენიმე საუკუნეა არსებობს და რომლებიც საქართველოს ხელისუფლებამ ჯერ 2006 წელს, შემდეგ კი 2017 წელს გააუქმა).

აქაც თვითმმართველობის ერთეულთა კლასიფიკატორი ითვალისწინებს მთელ რიგ სხვა პარამეტრებს – მოსახლეობის სიმჭიდროვე, ფართის დაყოფა ფუნციების (სასოფლო-სამეურნეო, ტყიანი, ურბანული და ა.შ. ლანდშაფტი და სხვა) მიხედვით, რომლის ჩამოთვლაც ბევრად დიდ ფორმატს ითხოვს.

ვინაიდან საქართველოს უმთავრეს საგარეო ვექტორს ევროპულ თანამეგობრობასთან დაახლოება წარმოადგენს, აუცილებლად უნდა მიექცეს ყურადღება ევროპული სტანდარტების დამკვიდრების პროცესს. ეს ნიშნავს არა მარტო ეროვნული კანონმდებლობის ევროკავშორის სტანდარტებთან ჰარმონიზაციას და შესაბამისი ერთობლივი პროგრამების განხორციელებას, არამედ არსებული, მათ შორის, ფინანსური რესურსების მოძიების შესაძლებლობასაც.

აღსანიშნავია, რომ ეს შესაძლებლობები ქვეყანამ შეიძლება გრანტების სახით მიიღოს, რაც ბევრად უფრო ხელსაყრელია, ვიდრე საერთაშორისო კრედიტებზე, საკუთარ სახსრებსა და უცხოურ ინვესტიციებზე ორიენტირება, ვინაიდან, პირველ შემთხვევაში, საჭირო იქნება სესხების გასტუმრება, მეორე შემთხვევაში – ისედაც მწირი საბიუჯეტო რესურსების გადაჭარბებული ხარჯვა, ხოლო მესამე შემთხვევაში – ინვესტორებზე დამოკიდებულება, რომლებიც, ბუნებრივია, ეკონომიკურ სარგებელზე არიან ორიენტირებული და არა ამა თუ იმ რეგიონის სუსტი განვითარების დონის აღმოფხვრაზე.

საქართველოს მიერ მიღებული დახმარებები (მაგალითად, 2010 წლიდან დაწყებული რეგიონული განვითარების სტრატეგიების და შესაბამისი საქმოქმედო გეგმების შექმნისა და განხორციელების მიზნით, რომლისთვისაც ევროკავშირმა რამდენიმე ათეული მილიონი ევროს გრანტი გამოუყო საქართველოს) ამ საქმიანობის პირველი ეტაპია.

შემდეგი საფეხური გულისხმობს საქართველოს მცდელობის გააქტიურებას ისეთი მიმართულებებით, როგორიცაა:

• კონკრეტულ სფეროებში პრიორიტეტების და მისთვის საჭირო რესურსების განსაზღვრა (რა აქტივობების განხორციელებაა საჭირო და სად შეიძლება დამატებით მექანიზმებად საერთაშორისო, კერძოდ, ევროკავშირის დახმარება იყოს გამოყენებული);
• არსებული შესაძლებლობების მეპინგი – განსაზღვრა იმისა, თუ რომელი ფონდები გახდა ხელმისაწვდომი საქართველოსათვის (ბუნებრივია, ყველა წყარო ვერ იქნება გახსნილი, რადგან საქართველო არ წარმოადგენს ევროკავშირის წევრ სახელმწიფოს);
• შესაბამისი პროგრამების მოთხოვნების გაცნობა და მათში მონაწილეობა (არც ერთი ეს პროგრამა არ გულისხმობს ჩვენი ქვეყნისათვის გარანტირებული ოდენობის თანხის გამოყოფას. საქართველომ უნდა მოამზადოს შესაბამისი საპროექტო განაცხადები და შესაბამის კონკურსებში უნდა მიიღოს მონაწილეობა).

მაგალითისათვის, უკვე დღეისათვის საქართველოს თვითმმართველობებს (ბუნებრივია, ქვეყნის ხელისუფლების მიერ რიგი ფორმალობების მოგვარებისა და ლობირების პირობებში) შეუძლიათ, მონაწილეობა მიიღონ ისეთ პროგრამებში, როგორიცაა:

• ინტერმუნიციპალური თანამშრომლობა (აღმოსავლეთის პარტნიორობის ფარგლებში ამ მიზნით სამეზობლოს წევრი 6 ქვეყნისათვის 50 მილიონი ევრო იყო გამოყოფილი);
• ენერგოეფექტურობის პროგრამები (ამ მიმართულებით ევროკავშირისა და წევრი სახელმწიფოების, უპირველეს ყოვლისა, გერმანიის მიერ 2050 წლამდე რამდენიმე ასეული მილიარდი ევროს გამოყოფაა გათვალისწინებული, რომლის არა დიდი, მაგრამ მცირე ნაწილი, შესაძლოა, საქართველოშიც მობილიზდეს);
• პროგრამა “ურბანი”(რომლის საერთო ბიუჯეტიც 10 მილიარდ ევროს აჭარბებს. მართალია, ეს პროგრამა მხოლოდ ევროკავშირის წევრთათვის არის გამიზნული, მაგრამ მიმღებმა მხარემ მინიმუმ 5% განვითარებად ქვეყნებში უნდა დახარჯოს).

სამწუხაროდ, საქართველოში, სამხარეო დონის სტატუსის გაურკვევლობის გამო, ქვეყანა (იმედია, მხოლოდ ჯერჯერობით) მონაწილეობას ვერ მიიღებს ე.წ. სტაბილიზაციის პროგრამაში, რომელიც ევროკავშირის ბიუჯეტის 1/3-ს შეადგენს და რომელიც რეგიონების გათანაბრების პოლიტიკის ძირითადი ინსტრუმენტია.

საერთო ჯამში, მხოლოდ ევროკავშირის დიდი და მცირე პროგრამების ოდენობა რამდენიმე ასეულს შეადგენს. მათ დიდ ნაწილში საქართველოს, როგორც ევროგაერთიანების არაწევრ სახელმწიფოს, მონაწილეობის უფლება არ აქვს, მაგრამ მცირე ნაწილი შესაძლოა გამოვიყენოთ, თუ ქვეყანა მზაობის დემონსტრირებას მოახერხებს.

კიდევ ერთი ფაქტორი, რაც მიმზიდველად აქცევს ქვეყნის განვითარებისათვის ამ რესურსების გამოყენების საშუალებას, არის დაინტერესებულ მხარეთა მრავალფეროვნება. არსებული პროგრამები ქვეყანას და მუნიციპალიტეტებს შეუძლიათ განახორციელონ საქართველოს სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციებთან (რაც ზოგი პროგრამის პირდაპირი მოთხოვნაა), საერთაშორისო ორგანიზაციებთან (იგივე ევროსაბჭო და სხვა) და კერძო სტრუქტურებთან/ინვესტორებთან თანამშრომლობის გზით.

და ბოლოს, კიდევ ერთხელ უნდა აღინიშნოს, რომ ეს შესაძლებლობა, თუ მას საქართველოს ხელისუფლების მხრიდან პროაქტიული ქმედებები არ მოჰყვა, მხოლოდ შესაძლებლობად დარჩება ორი მიზეზის გამო:

• ევროკავშირი წინასწარ განსაზღვრავს გრძელვადიან პარამეტრებს და, თუ რომელიმე შესაბამისი მიმართულება არ იქნა ასახული, შემდეგ საქართველოს (ან ნებისმიერ სახელმწიფოს), მომავალში სურვილის გაჩენის შემთხვევაშიც კი, გაუჭირდება მასში კორექტივების შეტანა (მაგალითისათვის ამჟამად ევროკავშირი მუშაობს საშუალო და გრძელვადიან, შვიდი და ათწლიანი ხედვების შემუშავებაზე, რომელთა განხორციელებაც 2020-დან უნდა დაიწყოს);
• პროგრამების დამტკიცების შემდეგ საჭირო იქნება პრემანენტული მუშაობა, ვინაიდან ამ პროგრამების რესურსები შეიძლება სხვა ქვეყნებმა (მოლდოვა, სომხეთი, უკრაინა) “გადაქაჩონ” სავსებით სამართლიან, კონკურენტულ გარემოში (ამის კარგ მაგალითს წარმოადგენს პოლონეთი, რომელმაც 1992 წლიდან, ასოცირების ხელშეკრულების გაფორმებისთანავე, დაიწყო შესაბამისი ნაბიჯების გაგადგმა და სხვა ქვეყნებთან შედარებით, ბევრად მეტი თანხების მოზიდვა შეძლო. მაგალითისათვის, მხოლოდ რეგიონული გამოთანაბრების სახით, მხოლოდ 2013 წლამდე – 87 მილიარდი ევროს გრანტი).

რაც უფრო დააგვიანებს საქართველო ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულებით მინიჭებული შესაძლებლობების რეალიზაციას (რისი ნიშნებიც ზოგიერთ სფეროში, სამწუხაროდ, შეიმჩნევა), მით უფრო ნაკლები შანსები დარჩება მას, სრულად გამოიყენოს ეს შესაძლებლობები.